Uit de Oorlogsgeschiedenis van Roden: Het onbekende en dus nooit vertelde onderduikverhaal van het Joodse echtpaar Isidoor Dreesde en Betje Wijnberg uit de Kanaalstraat in Roden, naar wie straten zijn vernoemd.

 


Was het beginjaren tachtig van de vorige eeuw al niet eenvoudig drie eensluidende, onafhankelijk van elkaar afgelegde verklaringen ten aanzien van gebeurtenissen tijdens de oorlogsjaren in Roden te verkrijgen, met slechts de intentie een verhaal als waargebeurd te kunnen aannemen, weer veertig jaren nadien is en wordt er, via overlevering verteld, een sloot aan onzin en opgeklopte verhalen gepubliceerd. Aantoonbaar zijn de voorbeelden en pagina’s zouden ermee kunnen worden gevuld. Neem dus gerust veel van de niet uitgebreid geverifieerde “geschiedenis” niet met een korrel, maar met een zak zout. Zelfs het NIOD in Den Haag blijkt er niet van verschoond.
Vandaag het zeer gedegen onderzochte onderduikverhaal van Isidoor Dreesde en Betje Wijnberg, dat voorgoed de stelling zal ontzenuwen dat het echtpaar weigerde onder te duiken.

 

Door: Tjerk Karsijns. Uit: Gesprekken op band, gevoerd (in en buiten Roden) op 19 en 26 februari, 5 en 12 maart 1983. Voor de leesbaarheid is onderstaande bijdrage aanmerkelijk ingekort. Naast de opnamen op band werd de schrijver door een betrokkene rond de Dreesde- onderduikzaak in de gelegenheid gesteld een door hem tijdens de oorlog bijgehouden dagboek door te nemen.

 

Deportatie
In 1942 begonnen de Duitsers Joodse mensen te deporteren. Ook in Roden werd de dreiging volop voelbaar. Onder andere Isidoor Dreesde en Betje Wijnberg, die in de Kanaalstraat hun winkeltje dreven, waren bang te worden weggevoerd.

 

Overleg
Het echtpaar onderhield goede contacten met L. in de Kanaalstraat, die ook zakelijk met hen te maken had. Regelmatig kwam Isidoor, die een lichamelijke beperking had, even langs bij L. om te praten over de oorlog. Daarbij toonde hij een groeiende onrust ten aanzien van de maatregelen tegen de Joden. In 1942 raakte hij alle vertrouwen kwijt.

 

Het plan
De gesprekken met Isidoor Dreesde ontwikkelden zich tot een plan hem en zijn vrouw Betje te laten onderduiken. Beraadslaagd werd bij L., die werd bijgestaan door S. en V., allen uit de Kanaalstraat. Bij het gereformeerde bevolkingsdeel van Oldehove had L. goede contacten. Hij kende in die omgeving ook enkele betrouwbare collega’s. In overleg met een in die regio actieve verzetsgroep werd geregeld dat het echtpaar op een boerderij kon onderduiken, maar onder strikte voorwaarden. Daarnaast moest nog worden bedacht hoe Isidoor en Betje ongezien op de plaats van bestemming te krijgen. De Landwacht patrouilleerde natuurlijk intensief. Vanwege het gebrek van Isidoor zou hij gemakkelijk opvallen. Trouwens, Isidoor werd niet verteld waar hij en Betje naartoe zouden gaan. Wat zij niet wisten konden ze niet prijsgeven. Er werd ook, ter bescherming van de bedenkers van het plan, Isidoor op het hart gedrukt buitenz ijn vrouw niemand in te lichten. Er werd keurig aan voldaan.

 

De “Roder Expres”
Op last van de Duitsers werd opdracht gegeven ondernemingen samen te voegen, wat in Roden in 1941 onder andere resulteerde in de oprichting van de “Roder Expres”. Het was een samengaan van verschillende boderijders. Er was praktisch geen benzine meer te krijgen en het vervoer ging als vanouds met paard-en-wagen. Soepel liep de nieuw gevormde combinatie trouwens niet. Een van de jongere compagnons liep de kantjes eraf en liet zijn oudere collega het zware werk opknappen.

 

Wagon
Om de vervoersproblemen het hoofd te kunnen bieden huurde de Roder Expres van de spoorwegen een wagon, die doorgaans geparkeerd stond op het emplacement in Roden. Goederen werden erin geplaatst en de tram Groningen-Drachten vice versa koppelde de wagon aan. Zo ging het naar Groningen, Drachten en terug.

 

Ongezien uit Roden
Tijdens een van de overleggen werd een slim plan bedacht. Isidoor en Betje zouden achter de lading in de wagon worden verstopt. De afstand van hun huis naar het tramstation was slechts gering, maar zelfs daar was een oplossing voor bedacht. Controle van de wagons onderweg was een zeldzaamheid. Zo zou de reis naar Groningen gaan. Trouwens, niet naar het hoofdstation. Gestopt zou worden bij café/boerderij voorheen “De Vriendschap”, van Willem Niestijl, even voor het huidige woonwagenkamp. Daar werd wel vaker halt gehouden om een boderijder uit het Groningerland de gelegenheid te bieden goederen aan te nemen die dan via de Zuiderweg in Hoogkerk noordwaarts gingen. Het vervoer van de Dreesdes naar het Groningerland zou worden verzorgd door de verzetsgroep “P”.

 

Klaarstaan
Terwijl alle plannenmakers de zaak tot in de finesses doorspraken, werd Isidoor alleen verteld hoe hij en Betje met de tram uit Roden konden ontsnappen en vanaf Niestijl verder zouden worden geholpen. Isidoor werd op het hart gedrukt altijd paraat te staan, met een koffertje met de noodzakelijke spullen.

 

Kwebbel
Betje Wijnberg bleek uiteindelijk de onderduik in de weg te staan. In Roden stond zij bekend als een “kwebbel”, een levenslustige vrouw, die “onder de mensen” moest zijn. Nu was er met die karaktertrek niets mis, maar haar afzonderen in een boerderij voor wie weet hoe lang zou door spanningen kunnen leiden tot een gevaarlijke situatie. De boer en boerin in het Groningerland wilden precies weten wat voor vlees zij in de kuip hadden. Omdat zij al de zorg over enkele onderduikers hadden waren ze niet bereid extra risico’s te lopen. Een van hun ondergebrachten had al elders moeten worden geplaatst omdat de situatie onhoudbaar werd. Hij zwierf soms ’s nachts over straat. Gezien het karakter van Betje werd dus uiteindelijk afgezien van de onderduik. De boer durfde het niet aan. Natuurlijk werd Isidoor niet verteld dat zijn vrouw de reden was om de hele zaak af te gelasten. Hem werd verteld dat het uiteindelijk niet was gelukt een onderduikadres te regelen.

 

Arrestatie
Ongeschonden kwam medebedenker L. trouwens niet door de oorlog. Begin maart 1945 werd hij gearresteerd door het hoofd van de Landwacht in Roden, in betere tijden een klant van hem en opgesloten in een van de cellen in het gemeentehuis. Een en ander had te maken met een blunder van het verzet.

 

Schuldgevoel
We weten hoe het de Joden uit Roden is vergaan, waaronder de Dreesdes. Na de oorlog leden L. en V. ( S. was al gestorven) erg onder een schuldgevoel omdat zij vonden dat zij hadden gefaald het leven van Isidoor en Betje te redden. Natuurlijk was dat gevoel niet terecht. Niemand wist immers in die dagen dat het zo verkeerd zou aflopen.

 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Binnenkort op deze site: Het verhaal van de “lijst”. En hoe tabak twee Rodenaren behoedde voor deportatie. Ook die zaak, waarbij het verzet blunderde en die zich onder andere afspeelde in het gemeentehuis, staat uitgebreid bij uw schrijver op de band (eveneens opgenomen in 1983).

 

Foto: Emplacement Roden; Soortgelijke spoorwagon waarin de Dreesdes zouden worden verstopt. Foto: Tj. Scheepstra.